НАВІНЫ

У траўні 2011 года была яшчэ адна паездка ў Маскву. Маскоўская Хельсінкская група 12 траўня адзначала свае 35-я ўгодкі. Утварылася яна пасьля падпісаньня ў 1975 годзе СССР і Заходнім сьветам Хельсінкскіх пагадненьняў і пасьля стварэньня АБСЕ. Кожны з бакоў гэтых пагадненьняў меў свой інтарэс. Для Саветаў было важным прызнаньне пасьляваенных межаў і зьніжэньне накалу гонкі ўзбраеньняў, бо эканоміка не вытрымлівала зададзеных Амерыкай шалёных тэмпаў. Еўропа ж фактычна пагаджалася з акупацыяй Прыбалтыкі і часткі Фінляндыі, зьдзейсьненых Саюзам у 1940 годзе. А наўзамен Еўропа атрымлівала большую бясьпеку і спакой у стасунках з узброеным да зубоў СССР. Дэмакратычная Еўропа баялася камуністычай чумы. Супрацьстаяньне блока НАТА і блока гэтак званых "сацыялістычных краінаў” на чале з СССР мела высокі ўзровень і ў любы момант магло перайсьці ва ўзброены канфлікт. Адная толькі дэталь, пра якую я даведаўся з радыё, пішучы гэтыя радкі, відавочна сьведчыла пра няўпэўненасьць і боязь еўрапейскіх краінаў. Залаты запас ФРГ захоўваўся ў банках Англіі і ЗША. Трымаць яго ў Германіі заходнія немцы лічылі небясьпечным.

Таму Хельсінкскія пагадненьні былі неабходным кампрамісам паміж дзвюма палітычнымі сістэмамі. Але выкарысталі гэтыя пагадненьні і праваабаронцы. Ідэя наладзіць грамадзянскі кантроль за выкананьнем абавязкаў у галіне грамадзянскіх і палітычных правоў, дзяжурна запісаных у Хельсінкскіх пагадненьнях, належала расійскаму дысідэнту, доктару фізіка-матэматычных навук Юрыю Арлову. Гэта была адная з шматлікіх ідэяў, якія нараджаліся і працягваюць нараджацца ў кулуарных праваабарончых асяродках. Колькі такіх ініцыятываў па кантролі за выкананьнем Канстытуцыі СССР, Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека ды іншых міжнародных дамоваў было абмеркавана і запачаткавана дагэтуль. Увесь час праваабаронцы шукаюць сродкі і шляхі, як цяпер кажуць, інструменты барацьбы за дэмакратычныя правы і свабоды, дабіваюцца іх выкананьня дзяржавамі і ўладамі. Ідэя ж Юрыя Арлова мела выключна важнае значэньне. Ёй быў наканаваны больш удалы, наўрад ці тут падыходзіць слова "шчасьлівы”, лёс. Гэтая форма праваабарончага кантролю за дзеяньнямі ўрада, сумешчаная ў тагачасных умовах зь яскравымі праявамі мірнага супраціву, знайшла шырокі водгук і падтрымку як у дысідэнтаў СССР, так і ў Еўропе. Неўзабаве Хельсінкскія камітэты былі створаныя ў Расіі, Літве, Грузіі, Арменіі, Украіне і ў еўрапейскіх краінах. У Еўропе яны паўтвараліся ў асноўным з мэтаю аказаньня салідарнай дапамогі дысідэнтам у СССР ды іншых "сацыялістычных” краінах.

Сябры Хельсінкскіх камітэтаў у СССР сурова перасьледаваліся ўладамі. Амаль усе яны прайшлі праз турмы, зоны, ссылкі. Хтосьці быў кінуты ў псіхушку, нехта быў вымушаны эміграваць. Сем гадоў лагераў і ссылкі адбыў заснавальнік Маскоўскай Хельсінкскай групы Юры Арлоў. Вымушана была эміграваць Людміла Аляксеева. І Арлоў, і Аляксеева, сёньняшняя кіраўніца МХГ, напісалі выдатныя кнігі пра тыя часы драматычнага і, здавалася б, бесьперсьпектыўнага змаганьня жменькі адчайных і безразважных сьмельчакоў з магутнаю агрэсіўнаю дзяржаўнаю сістэмаю. Іх я раю прачытаць кожнаму, хто цікавіцца гісторыяй мірнага антыкамуністычнага супраціву ў 60–80-я гады ХХ стагодзьдзя.

Тагачасныя стваральнікі і актывісты МХГ Юры Арлоў і Людміла Аляксеева запрасілі некалькіх праваабаронцаў зь Беларусі ўзяць удзел у сьвяткаваньні 35-х угодкаў МХГ.

У нас добрыя сяброўскія стасункі з расійскімі праваабаронцамі, таму мы, вядома ж, пагадзіліся. На юбілейнай канферэнцыі можна было б сустрэцца і пагутарыць зь сябрамі зь міжнароднай праваабарончай назіральніцкай місіі, якіх улады выкінулі зь Беларусі і забаранілі ім уезд у краіну на некалькі гадоў.

На юбілейную імпрэзу, якая праходзіла ў гатэлі "Космас”, сабраліся праваабаронцы з усяе Расіі, было багата замежных гасьцей. Выступаў Юры Арлоў, невялікага росту дзядзечка зь сьветлым розумам і добрай памяцьцю. Яму было ўжо за 80. Мяне гэта ўразіла з добрага боку. У свае вялікія гады яны не сядзелі склаўшы рукі, а і далей, наколькі хапала энергіі і здароўя, працягвалі сваю праваабарончую працу.

Расклад канферэнцыі прадугледжваў круглы стол па Беларусі. На гэты круглы стол сабраліся зацікаўленыя журналісты, праваабаронцы зь іншых краінаў. Мы, выступоўцы, распавялі пра апошнія навіны і падзякавалі расійскім праваабаронцам за салідарнасьць зь беларускім народам у цяжкую гадзіну. А салідарнасьць жа сапраўды была адчувальнай.

Там жа, на канферэнцыі, сустрэўся я зь дзвюма жанчынамі з расійскіх рэгіянальных праваабарончых арганізацыяў, зь якімі апошні раз мы бачыліся ў Менску. Мы цёпла прывіталіся. Нашае спатканьне ў Менску было больш драматычным. Гэта быў пятнічны травеньскі дзень. Увечары я быў удома ў Менску і пасьпеў выпіць падчас вячэры кілішак каньяку. І добра, што не болей, бо патэлефанавала мая каляжанка зь "Вясны” і паведаміла, што недалёка ад майго дома на вуліцы Чырвонай АМАП ломіцца ў кватэру, у якой зачыніліся трое жанчынаў, назіральніцаў зь міжнароднай назіральніцкай місіі. Яны апасаюцца адчыняць дзверы і просяць, каб мы падказалі, што ім рабіць у такой сітуацыі. "Добра, — адказаў я, — празь пятнаццаць хвілінаў буду”. Я схапіў пачак жуйкі дзеля таго, каб перабіць пах каньяку, памацаў кішэню, ці ляжыць там пашпарт, і подбегам вырушыў на Чырвоную.

Калі я падышоў да ўказанага мне дома, то ўбачыў каля пад’езда двух амапаўцаў. Стоячы каля іх, я набраў нумар расійскіх калегаў, якія сядзелі ў асадзе, і запытаўся, як у іх справы. "Нам адключылі сьвятло, — паскардзіліся яны, — і пагражаюць, што неўзабаве выб’юць дзьверы”. Я ператэлефанаваў свайму вясноўскаму калегу і хутка параіўся, што мы тут можам зрабіць. Выглядала, што небагата, улічваючы, што ніякіх асаблівых дакументаў у мяне не было і я фармальна прадстаўляў толькі сам сябе. Трэба пастарацца папрысутнічаць пры разьбіральніцтве расійскіх праваабаронцаў зь міліцыяй настолькі доўга, наколькі гэта будзе магчыма, вырашыў я. Мая прысутнасьць будзе пэўным стрымліваючым фактарам для міліцыянтаў.

Між тым, слухаючы мае перамовы па тэлефоне, якія я знарок вёў пры іх, амапаўцы пацікавіліся ў мяне: "А вы хто?” — "Праваабаронца, — цьвёрдым упэўненым голасам адказаў я. — Іхні калега, — я тыцнуў пальцам у пад’езд. — Толькі мясцовы, тутэйшы”.

Я працягваў размову і ў загадным ладзе: "Скажыце вашаму галоўнаму, што я перагаворшчык”.

Амапаўцы пераглянуліся і сказалі мне: "Ня хочуць адчыняць дзьверы міліцыі вашыя калегі”. Перагаварылі па рацыі і, атрымаўшы згоду, адчынілі дзьверы ў пад’езд. Там на лесьвічных пралётах ужо туліліся чалавек зь дзесяць і ў форме, і ў штацкім. "Хто гэта?” — спытаўся, па ўсім відаць, старшы групы ў амапаўцаў, якія прапускалі мяне. "Перагаворшчык”, — адказаў адзін з іх. "Перагаворшчык, перагаворшчык”, — паўтаралі адзін аднаму мужыкі ў пад’езьдзе і расступаліся, давалі мне дарогу.

Адкуль я ўзяў гэтае "перагаворшчык”? Мабыць, з аднаго з амерыканскіх баевікоў. І міліцыянты, мусібыць, таксама глядзелі тыя самыя фільмы. А выбіваць дзьверы, усчыняць у пятнічны вечар вэрхал ім не надта хацелася. Вось і ўчапіліся яны ў гэтае маё "перагаворшчык”. Я пайшоў да дзьвярэй, загадаў, каб уключылі электрычнасьць, бо без току не працаваў дзьвярны званок. Затым пазваніў і адначасова па тэлефоне сказаў асаджаным у кватэры калегам, што я стаю тут, каля дзьвярэй, яны могуць пераканацца, паглядзець у вочка і ўрэшце адчыняць. Жанчынкі паглядзелі ў дзьвярное вочка, затым залязгатаў замок і дзьверы адчыніліся. Не губляючы ні секунды, я першым увайшоў у кватэру. За мной ужо завалілі некалькі міліцыянтаў. Адзін зь іх у форме прадставіўся супрацоўнікам міграцыйнага адзьдзела раённага РУУС і прапанаваў праваабаронкам праехаць зь ім у раённае адзьдзяленьне міліцыі разам з рэчамі. Назіральніцы былі не першыя, з кім адбываліся гэткія прыгоды. Было зразумела, што ў РУУС ім паведамяць пра забарону на ўезд у Беларусь і адправяць у Расію. Жанчыны сабралі рэчы, і мы выйшлі з пад’езда.

Два амапаўцы, якія так і стаялі каля пад’езда, чамусьці праявілі ініцыятыву і вырашылі праверыць у мяне дакументы. Можа, таксама западозрылі ўва мне расійскага грамадзяніна, бо гаварыў я неяк нязвыкла, па-беларуску. Я, упэўнены, палез у кішэню кашулі і выцягнуў адтуль замест пашпарта чырвонае пасьведчаньне Беларускай асацыяцыі журналістаў… Па памерах яно такое ж, як і пашпарт, і я быў прыняў адзін дакумент за другі. А што яшчэ непрыемней, дык тое, што ў свой час я быў не заклеіў тэкст зь пячаткаю ўсярэдзіне ліпкім празрыстым укладышам і ў выніку і тэкст, і пячатка аблезьлі так, што зараз нічога нельга было расчытаць.

"Отлично! — з пагрозьлівым аптымізмам у голасе сказаў амапавец. — Прыйдзецца вам праехаць з намі”. — "Прыйдзецца, дык прыйдзецца”, — адказаў я, шукаючы ў кішэні чарговую жуйку. Не хапала яшчэ, каб амапаўцы ўнюхалі пах каньяку. Што-небудзь даказваць у гэтай сітуацыі двум здаравенным амапаўцам я не бачыў ніякага сэнсу. Але тут адзін з мужчынаў у цывільным махнуў амапаўцам рукою, і яны, аддаўшы мне аблезлае бажаўскае пасьведчаньне, адразу адчапіліся. У мяне ж гэты чалавек у цывільным спытаўся: "Што, Алесь Віктаравіч, 15-годзьдзе "Вясны” сьвяткуеце?” — "Так, — адказаў я, міжволі пасьміхаючыся. — А вы што, наш сайт гледзіце?” — "Так, рэгулярна”, — адказаў чалавек у цывільным.

Між тым расійскіх праваабаронак ужо вывелі з двара на вуліцу і пасадзілі ў аўтобус. Туды ж палезлі і амапаўцы. Я энергічна махаў ім рукамі. Яны пасьміхаліся і памахвалі далонькамі мне ў адказ. Амапаўцы паглядалі на мяне, як злосныя аўчары, здавалася, што яны шкадавалі: ох, патрапіўся б ты нам хоць бы на час дарогі да РУУС — хапіла б. "Не хвалюйцеся за іх”, — сказаў мне чалавек у цывільным. "Калі што — званіце адразу, мы будзем назіраць за вамі!” — гукнуў я расійскім калегам. Аўтобус паехаў, я пайшоў дадому, абдумваючы гэтую сустрэчу з чалавекам у цывільным. Мне вельмі не падабалася ягоная абазнанасьць. Лепей бы мяне забралі амапаўцы, чым вось так быць адпушчаным па ўладным руху рукі невядомага чалавека ў цывільным.

Вось з гэтымі адважнымі праваабаронкамі мы і сустэліся ў Маскве на юбілейнай вечарыне Маскоўскай Хельсінкскай групы. Іх тады ў Менску адпусьцілі позна ўвечары са штэмпелямі ў пашпартах пра забарону ўезду ў Беларусь, і яны, пераначаваўшы на сваёй "кансьпіратыўнай” кватэры, назаўтра на цягніку выехалі ў Маскву.

Мы пасядзелі, паўспаміналі іхныя менскія прыгоды. "Трэба вярнуцца да вас, каб мяне арыштавалі, асудзілі, пасадзілі, тады я змагу падрыхтаваць якасны даклад пра ўмовы ўтрыманьня ў беларускай жаночай калоніі”, — выказалася адная з іх. "Вох, не трэба”, — папрасіў я.

Прабылі мы ў Маскве два няпоўныя дні. На другі дзень увечары мы мусілі вяртацца ў Менск.

На званую вячэру, дзе мы хутка перакусвалі перад ад’ездам у аэрапорт, прыйшла галоўная рэдактарка сайта "Хартыі” Натальля Радзіна. Гэта быў сюрпрыз для нас. Натальля зьнікла зь Беларусі, паехала з Кобрына, дзе сядзела пад падпіскаю, у Менск на допыт і не даехала. Як аказалася, зьехала яна ў Маскву і перахоўвалася тут. Але ёй так хацелася пабачыцца зь беларусамі, што яна не пабаялася прыйсьці на канферэнцыю, каб сустрэцца са знаёмымі. Але празь некалькі хвілінаў мы мусілі ўжо разьвітвацца і зьязджаць. Мы, натуральна, маўчалі пра нашую сустрэчу, бо ведалі, што беларускія ўлады неаднаразова дабіваліся дазволу на затрыманьне беларускіх грамадзянаў у Расіі. Як гэта было з анархістам Аліневічам — фактычна выкралі яго ў Маскве і прывезьлі ў Беларусь. Натальлі ж пазьней урэшце ўдалося з Масквы перабрацца ў Літву, дзе яна магла пачуваць сябе ў адносным спакоі.

Вяртаючыся дадому, я думаю, што, нягледзячы на ўсе праблемы, якія ёсьць у Расіі з правамі чалавека, усё ж для працы грамадскіх арганізацыяў, і праваабаронцаў у тым ліку, у іх існуюць лепшыя ўмовы. А ў нас, у Беларусі, у адрозьненьне ад Расіі, не было ні войнаў, ні геапалітычных канфліктаў. Няма ў Беларусі і імперскіх амбіцыяў, якія ёсьць у расійскій палітычнай эліты. І ўсё роўна і юбілейныя сходы яны праводзяць вольна, і праваабарончыя арганізацыі ў іх зарэгістраваныя, і тая ж Людміла Аляксеева ўваходзіць у грамадскую раду па правах чалавека пры прэзідэнце. Хаця гэта даволі спрэчнае рашэньне, можа, ёй зь яе біяграфіяй і не варта было туды ўваходзіць. Але важна, што ў расійскіх праваабаронцаў мелася такая магчымасьць выбару — быць у гэтай радзе ці не. Вось таму і Натальля Радзіна пэўны час хавалася ў Расіі.

Хаця, шчыра кажучы, і там праваабаронцам не соладка. Ім пагражаюць, іх зьбіваюць і, што самае жахлівае, — забіваюць. Натальля Эсьцімірава ў Чачні, адвакат Станіслаў Маркелаў у Маскве дый іншыя, іншыя.

Але ўсё роўна мне было крыўдна за Беларусь. Ну што ж ты, дарагая мая, такая нясьмелая, запалоханая і затурканая? Што ж ты за феномен такі еўрапейскі? Ці лунаеш ты па-за еўрапейскім сьветам, ва ўтрапеньні, у постсавецкай прастрацыі, краіна і народ безь мінулага і будучага з пацыфісцкім лозунгам у душы і сэрцы: "абы не было вайны”? Цяжкімі і змрочнымі былі мае думкі.